سوره صف
| < ممتحنه - جمعه > | |
|---|---|
|
| |
| شماره سوره | ۶۱ |
| جزء | ۲۸ |
| نزول | |
| ترتیب نزول | ۱۱۱ |
| مکی/مدنی | مدنی |
| اطلاعات آماری | |
| تعداد آیات | ۱۴ |
| تعداد کلمات | ۲۲۶ |
| تعداد حروف | ۹۶۶ |
سوره صَف شصت و یکمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء ۲۸ جای گرفته است. این سوره را به این مناسبت «صفّ» می‌نامند که آیه چهارم آن درباره صف جهادگران سخن می‌گوید. از موضوعاتی که در این سوره مطرح شده چنین است: تسبیح و تقدیس خداوند، سرزنش و توبیخ کسانی که گفتارشان با کردارشان مطابقت ندارد، پیروزی نهایی دین خدا و جهانگیر شدن آن و بی‌نتیجه بودن تلاش مخالفان برای جلوگیری از آن، تشویق انسان‌ها به جهاد با مال و جان.
از آیات مشهور این سوره، آیه «نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِ‌یبٌ» است که مؤمنان را به پیروزی بشارت می‌دهد. مفسران مصداق این پیروزی را فتوحات مختلفی دانسته‌اند از جمله فتح مکه. همچنین این «فتح قریب» به پیروزی قائم آل محمد تفسیر شده است. درباره فضیلت تلاوت این سوره نیز از جمله در روایات آمده است هر کس سوره صف را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود می‌فرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش می‌کند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود.
معرفی
- نامگذاری
این سوره را به این دلیل صف نامیده‌اند که در آیه چهارم آن، به صف جهادگران اشاره شده است. این سوره را «سوره حواریون» و «سوره عیسی(ع)» نیز نامیده‌اند؛ چراکه آیه آخر آن درباره آنان سخن می‌گوید. حواریون یاران نزدیک حضرت عیسی(ع) بودند.
- محل و ترتیب نزول
سوره صف جزو سوره‌های مدنی و در ترتیب نزول، صد و یازدهمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. این سوره در چینش کنونی مُصحَف، شصت و یکمین سوره است و در جزء ۲۸ قرآن جای دارد.
- تعداد آیات و دیگر ویژگی‌ها
سوره صف ۱۴ آیه، ۲۲۶ کلمه و ۹۶۶ حرف دارد. این سوره از نظر حجمی جزو سوره‌های مُفَصَّلات (دارای آیات کوتاه) است. سوره صف از آن رو که با تسبیح خداوند آغاز می‌شود، در گروه سوره‌های مُسَبِّحات است.
این سوره را در شمار سوره‌های ممتحنات نیز آورده‌اند که گفته شده این سوره‌ها با سوره ممتحنه تناسب محتوایی دارند.
محتوا
این سوره مؤمنان را به جهاد در راه خدا دعوت و ترغیب و دین اسلام را به نوری درخشان تشبیه می‌کند که کافران و اهل کتاب می‌خواهند آن را خاموش کنند؛ اما خداوند آن را کامل می‌کند و بر هر دینی غلبه می‌دهد، اگرچه کافران و مشرکان خوش ندارند. در ادامه سوره آمده است که محمد(ص) پیامبری از سوی خداست و عیسی بن مریم(ع) بنی‌اسرائیل را به آمدن او بشارت داده است. پس بر مؤمنان است که از محمد(ص) پیروی کنند و با جهاد، خدا را یاری رسانند و هرگز آنچه را که عمل نمی‌کنند به دیگران نگویند و اگر وعده می‌دهند، در آن تخلف نکنند؛ چرا که این اعمال موجب خشم خدا و آزار پیامبرند.آیات ۷و۸ هم بیان می کند که هر یک از حق و باطل دارای دین اختصاصی هستند و خدواند متعال که حق است دین حق را برگزیده و پیامبرش را براساس دین حق فرستاده و دین حق همان نور خدا در زمین است چنانچه آیه ۳۵ سوره نور بیان کرده است.
| دعوت مؤمنان به پایداری در جهاد با دشمنان دین خدا | |||||||||||||||||||||||||||||||||
| گفتار سوم؛ آیه ۱۴ حواریون عیسی، نمونه‌ای از یاران واقعی خدا | گفتار دوم؛ آیه ۱۰-۱۳ پاداش جهاد در راه دین خدا | گفتار اول؛ آیه ۲-۹ نکوهش سستی در یاری دین خدا | مقدمه؛ آیه ۱ تسبیح عمومی موجودات، نشانه بی‌نیازی خدا از یاری انسان‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||
| مطلب اول؛ آیه ۱۴ اعلام آمادگی حواریون برای یاری دین خدا | پاداش اول؛ آیه ۱۰-۱۱ رهایی از عذاب اخروی | مطلب اول؛ آیه ۲-۴ نکوهش مؤمنان سست‌پیمان | |||||||||||||||||||||||||||||||
| مطلب دوم؛ آیه ۱۴ پیروزی یاران عیسی بر دشمنانشان | پاداش دوم؛ آیه ۱۲ برخورداری از نعمت‌های بهشتی | مطلب دوم؛ آیه ۵-۹ نکوهش یهودیانی که پیامبران خدا را یاری نکردند | |||||||||||||||||||||||||||||||
| پاداش سوم؛ آیه ۱۳ پیروزی بر دشمن با یاری خدا | |||||||||||||||||||||||||||||||||
آیات مشهور
گفتار بی کردار
- «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّـهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ» (آیه ۲ و ۳)
ترجمه: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چرا چيزى مى‌گوييد كه انجام نمى‌دهيد؟ نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد.
درباره شأن نزول این آیه آمده است عده‌ای از مسلمانان می‌گفتند اگر می‌دانستیم چه کاری نزد خداوند محبوب‌ترین است، جان و مالمان را صرف آن می‌کردیم. خداوند جهاد را معرفی کرد و آنان را با غزوه اُحد آزمایش کرد؛ اما آنان از جنگ گریختند. همچنین در تفسیر قمی آمده است منظور از کسانی که به گفتار خویش عمل نمی‌کنند، افرادی از اصحاب پیامبر(ص) هستند که به پیامبر(ص) وعده دادند وی را یاری می‌دهند و با دستورهایش مخالفت نمی‌کنند و عهد خویش با پیغمبر(ص) را در مورد امیرالمؤمنین(ع) نمی‌شکنند؛ اما خداوند آگاه کرد که آنان به عهد خویش وفا نمی‌کنند.علامه طباطبایی مفسر شیعی در المیزان میان نفاق و سستی اراده فرق گذاشته زیرا گاهى انسان موفق نمى شود بدانچه قبلا گفته عمل کند، و یا رسماً خُلف وعده مى کند و این را ناشی از ضعف اراده و سستی همت دانسته است،( که البته خود یکى از رذائل اخلاقى ، و منافى با سعادت نفس انسانى است ) و گاهی از اول که وعده مى دهد، بناى عمل نکردن به آن را ندارد، که این را همان نفاق برشمرده است.
>
آیه نصر من الله
- «نَصْرٌ مِّنَ اللهِ وَفَتْحٌ قَرِ‌یبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ» (آیه ۱۳)
ترجمه: یاری و پیروزیِ نزدیکی از جانب خداست. مؤمنان را [به آن] بشارت ده.
درباره اینکه منظور از «فتح قریب: پیروزی نزدیک» کدام پیروزی است، مفسران چند احتمال مطرح کرده‌اند. بسیاری آن را به فتح مکه تفسیر کرده‌اند، و بعضی به پیروزی بر سرزمین‌های ایران و روم و بعضی به همه فتوحات اسلامی که به فاصله نزدیکی برای مسلمانان به دست آمد. در تفسیر قمی آمده است منظور از فتح قریب، پیروزی قائم آل محمد است. این آیه در میان شیعیان، دست‌کم در میان ایرانیان، تبدیل به یک شعار شده است و مردم آن را در مناسبت‌ها بر روی پرچم می‌نویسند.
فضیلت و خواص
درباره فضیلت تلاوت سوره صف از پیامبر(ص) روایت شده است هر کس سوره حضرت عیسی (سوره صف) را قرائت کند، مادامی که در دنیاست، عیسی(ع) بر او درود می‌فرستد و برای او طلب مغفرت و آمرزش می‌کند و در روز قیامت رفیق و همراه حضرت عیسی(ع) خواهد بود. از امام محمدباقر(ع) روایت شده است هر کس سوره صف را قرائت کند و آن را در نمازهای واجب و مستحب خود همیشه بخواند، خداوند او را همراه با فرشتگان و پیامبران الهی در یک «صف» قرار خواهد داد.
روایت‌های تاریخی
- شکایت موسی از آزارهای قومش (آیه ۵)،
- دعوت عیسی(ع) بنی‌اسرائیل را، بشارت به نبوت محمد(ص)، آوردن معجزات و اتهام سحر به او (آیه ۶)،
- گفتگوی عیسی با حواریون، ایمان برخی از بنی‌اسرائیل و کُفر برخی دیگر (آیه ۱۴).
متن و ترجمه
سوره صف
| مـتـن | ترجمه |
|---|---|
| بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ سَبَّحَ لِلَّـهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْ‌ضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿١﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ ﴿٢﴾ كَبُرَ مَقْتًا عِندَ اللَّـهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ ﴿٣﴾ إِنَّ اللَّـهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَّرْ‌صُوصٌ ﴿٤﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَقَد تَّعْلَمُونَ أَنِّي رَ‌سُولُ اللَّـهِ إِلَيْكُمْ ۖ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّـهُ قُلُوبَهُمْ ۚ وَاللَّـهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿٥﴾وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْ‌يَمَ يَا بَنِي إِسْرَ‌ائِيلَ إِنِّي رَ‌سُولُ اللَّـهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَ‌اةِ وَمُبَشِّرً‌ا بِرَ‌سُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ ۖ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَـٰذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴿٦﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَ‌ىٰ عَلَى اللَّـهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَىٰ إِلَى الْإِسْلَامِ ۚ وَاللَّـهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿٧﴾ يُرِ‌يدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّـهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّـهُ مُتِمُّ نُورِ‌هِ وَلَوْ كَرِ‌هَ الْكَافِرُ‌ونَ ﴿٨﴾ هُوَ الَّذِي أَرْ‌سَلَ رَ‌سُولَهُ بِالْهُدَىٰ وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَ‌هُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِ‌هَ الْمُشْرِ‌كُونَ ﴿٩﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَىٰ تِجَارَ‌ةٍ تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ ﴿١٠﴾ تُؤْمِنُونَ بِاللَّـهِ وَرَ‌سُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ۚ ذَٰلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿١١﴾ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِ‌ي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ۚ ذَٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿١٢﴾ وَأُخْرَ‌ىٰ تُحِبُّونَهَا ۖ نَصْرٌ مِّنَ اللَّـهِ وَفَتْحٌ قَرِ‌يبٌ ۗ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴿١٣﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنصَارَ اللَّـهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْ‌يَمَ لِلْحَوَارِ‌يِّينَ مَنْ أَنصَارِ‌ي إِلَى اللَّـهِ ۖ قَالَ الْحَوَارِ‌يُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّـهِ ۖ فَآمَنَت طَّائِفَةٌ مِّن بَنِي إِسْرَ‌ائِيلَ وَكَفَرَ‌ت طَّائِفَةٌ ۖ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَىٰ عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِ‌ينَ ﴿١٤﴾ | به نام خداوند رحمتگر مهربان آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمين است به تسبيح خدا مى‌پردازند، و اوست ارجمند حكيم. (۱) اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، چرا چيزى مى‌گوييد كه انجام نمى‌دهيد؟ (۲) نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد. (۳) در حقيقت، خدا دوست دارد كسانى را كه در راه او صف در صف، چنانكه گويى بنايى ريخته شده از سرب‌اند، جهاد مى‌كنند. (۴) و [ياد كن] هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت: «اى قوم من، چرا آزارم مى‌دهيد، با اينكه مى‌دانيد من فرستاده خدا به سوى شما هستم؟» پس چون [از حق] برگشتند، خدا دلهايشان را برگردانيد، و خدا مردم نافرمان را هدايت نمى‌كند. (۵) و هنگامى را كه عيسى پسر مريم گفت: «اى فرزندان اسرائيل، من فرستاده خدا به سوى شما هستم. تورات را كه پيش از من بوده تصديق مى‌كنم و به فرستاده‌اى كه پس از من مى‌آيد و نام او «احمد» است بشارتگرم.» پس وقتى براى آنان دلايل روشن آورد، گفتند: «اين سحرى آشكار است.» (۶) و چه كسى ستمگرتر از آن كس است كه با وجود آنكه به سوى اسلام فراخوانده مى شود، بر خدا دروغ مى‌بندد؟ و خدا مردم ستمگر را راه نمى‌نمايد. (۷) مى‌خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند و حال آنكه خدا -گر چه كافران را ناخوش افتد- نور خود را كامل خواهد گردانيد. (۸) اوست كسى كه فرستاده خود را با هدايت و آيين درست روانه كرد، تا آن را بر هر چه دين است فائق گرداند، هر چند مشركان را ناخوش آيد. (۹) اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، آيا شما را بر تجارتى راه نمايم كه شما را از عذابى دردناك مى‌رهاند؟ (۱۰) به خدا و فرستاده او بگرويد و در راه خدا با مال و جانتان جهاد كنيد. اين [گذشت و فداكارى] اگر بدانيد، براى شما بهتر است. (۱۱) تا گناهانتان را بر شما ببخشايد، و شما را در باغهايى كه از زير [درختان] آن جويبارها روان است و [در] سراهايى خوش، در بهشت‌هاى هميشگى درآورد. اين [خود] كاميابى بزرگ است. (۱۲) و [رحمتى] ديگر كه آن را دوست داريد: يارى و پيروزى نزديكى از جانب خداست. و مؤمنان را [بدان] بشارت ده. (۱۳) اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، ياران خدا باشيد، همان گونه كه عيسى‌بن‌مريم به حواريون گفت: «ياران من در راه خدا چه كسانى‌اند؟» حواريون گفتند: «ما ياران خداييم.» پس طايفه‌اى كفر ورزيدند، و كسانى را كه گرويده بودند، بر دشمنانشان يارى كرديم تا چيره شدند (۱۴) |
جستارهای وابسته
| سوره پیشین: سوره ممتحنه | سوره صف سوره‌های مکی • سوره‌های مدنی | سوره پسین: سوره جمعه |
|
١.فاتحه ٢.بقره ٣.آل‌عمران ٤.نساء ٥.مائده ٦.انعام ٧.اعراف ٨.انفال ٩.توبه ١٠.یونس ١١.هود ١٢.یوسف ١٣.رعد ١٤.ابراهیم ١٥.حجر ١٦.نحل ١٧.اسراء ١٨.کهف ١٩.مریم ٢٠.طه ٢١.انبیاء ٢٢.حج ٢٣.مؤمنون ٢٤.نور ٢٥.فرقان ٢٦.شعراء ٢٧.نمل ٢٨.قصص ٢٩.عنکبوت ٣٠.روم ٣١.لقمان ٣٢.سجده ٣٣.احزاب ٣٤.سبأ ٣٥.فاطر ٣٦.یس ٣٧.صافات ٣٨.ص ٣٩.زمر ٤٠.غافر ٤١.فصلت ٤٢.شوری ٤٣.زخرف ٤٤.دخان ٤٥.جاثیه ٤٦.احقاف ٤٧.محمد ٤٨.فتح ٤٩.حجرات ٥٠.ق ٥١.ذاریات ٥٢.طور ٥٣.نجم ٥٤.قمر ٥٥.الرحمن ٥٦.واقعه ٥٧.حدید ٥٨.مجادله ٥٩.حشر ٦٠.ممتحنه ٦١.صف ٦٢.جمعه ٦٣.منافقون ٦٤.تغابن ٦٥.طلاق ٦٦.تحریم ٦٧.ملک ٦٨.قلم ٦٩.حاقه ٧٠.معارج ٧١.نوح ٧٢.جن ٧٣.مزمل ٧٤.مدثر ٧٥.قیامه ٧٦.انسان ٧٧.مرسلات ٧٨.نبأ ٧٩.نازعات ٨٠.عبس ٨١.تکویر ٨٢.انفطار ٨٣.مطففین ٨٤.انشقاق ٨٥.بروج ٨٦.طارق ٨٧.اعلی ٨٨.غاشیه ٨٩.فجر ٩٠.بلد ٩١.شمس ٩٢.لیل ٩٣.ضحی ٩٤.شرح ٩٥.تین ٩٦.علق ٩٧.قدر ٩٨.بینه ٩٩.زلزله ١٠٠.عادیات ١٠١.قارعه ١٠٢.تکاثر ١٠٣.عصر ١٠٤.همزه ١٠٥.فیل ١٠٦.قریش ١٠٧.ماعون ١٠٨.کوثر ١٠٩.کافرون ١١٠.نصر ١١١.مسد ١١٢.اخلاص ١١٣.فلق ١١٤.ناس | ||
پانویس
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۵۵.
- ↑ معرفت، آموزش علوم قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۲۵۵.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰و۵۹۶.
- ↑
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص ۲۴۸
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۲۵۵.
- ↑ خامه‌گر، محمد، ساختار سوره‌های قرآن کریم، تهیه مؤسسه فرهنگی قرآن و عترت نورالثقلین، قم، نشر نشرا، چ۱، ۱۳۹۲ش.
- ↑ واحدی، أسباب النزول، ۱۴۱۱ق، ص۴۴۸
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۶۵
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۲۴۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۹۱
- ↑ قمی، تفسیر قمی، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۳۶۶
- ↑ رجوع کنید به: «پرچم‌های نصر من الله و فتح قریب در دست راهپیمایان »، خبرگزاری دفاع مقدس؛ «نصر من الله و فتح قریب»، پایگاه بصیرت؛ «شکوه حزب‌الله با شعار نصر من الله و فتح قریب»، امیدنیوز.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۹، ص۴۵۹
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۸
- ↑ ممتحنات ۱۶ سوره قرآن است که گفته شده سیوطی آنها را به نام ممتحنات ذکر کرده است.رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۵۹۶ این سوره‌ها عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم (رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۲ش، ص۳۶۰.)
- ↑ أن يقول الإنسان ما لا يفعله غير أن لا يفعل ما يقوله فالأول من النفاق والثاني من ضعف الإرادة ووهن العزم
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۸ق/۱۳۷۶ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ش.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۴ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، به تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- فرهنگ‌نامه علوم قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم،دار الکتاب، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ش.
- معرفت، محمدهادی، آموزش علوم قرآن، [بی‌جا]، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چ۱، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش
- واحدی، علی بن احمد، أسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
پیوند به بیرون